هرچند الگویی که فرهنگ عاشورا برای سبک زندگی شیعه ارائه کرده و میراثی قوی و غنی است همچنان با نشاط و فعال ادامه حیات می‌دهد، اما هنوز نتوانسته‌ایم در فضاهای جدید، سبک زندگی مردم را بر اساس آموزه‌های دینی، قرآنی و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) شکل دهیم.

بسیاری از مکاتبی که با داشتن مبانی فکری، فلسفی و جهان‌شناختی برنامه‌ای برای زندگی انسان‌ها تدوین می‌کنند این دغدغه را دارند که چگونه فرهنگ و اندیشه‌های خود را در زندگی پیروان خود رخنه دهند. بنابراین تبدیل اندیشه‌ها به فرهنگ عمومی مردم یکی از دغدغه‌های برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران است.

بالاترین شکلی که یک اندیشه بخواهد در فرهنگ مردم تجلی پیدا کند این است که آن اندیشه از ظرفیت لازم برای شکل دادن به زندگی مردم و ارائه یک الگو برای زندگی آنها برخوردار باشد. یعنی یک سبکی باشد که بتواند زندگی مردم را براساس خود شکل و سامان دهد.

سبک زندگی عبارت از یک سلسله قواعد، ضوابط و معیارهایی که توجیه کننده چگونگی برطرف کردن نیاز‌های روزمره انسان‌هاست. مساله سبک زندگی که اخیرا مقام معظم رهبری به وضوح به آن اشاره کردند مساله بسیار مهمی است که متاسفانه در این زمینه موفقیت لازم را نداشتیم تا بتوانیم سبک زندگی مردم را بر اساس آموزه‌های دینی و قرآنی و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) شکل دهیم.

حال سوالی در اینجا مطرح است که فرهنگ عاشورا چگونه در سبک زندگی شیعه نقش دارد و چه کار‌هایی می‌توان در دوران معاصر در این زمینه انجام داد؟

در پاسخ باید گفت: انسان‌ها در زندگی روزمره خود با نیازهای مختلفی سروکار دارند که خوراک،‌ پوشاک، مسکن، معماری و شهرسازی، حمل‌ونقل و روابط اجتماعی مهم‌ترین نیاز‌های انسان در یک زندگی روزمره است که برای برطرف کردن هر یک از آن‌ها به شکل‌های مختلف عمل می‌کنند. اما به آن قواعد و معیار‌هایی که سبب می‌شود شخص این نیازها را برطرف کند سبک زندگی گفته می‌شود.

سبک زندگی با توجه به نیارهای متعدد انسان‌ها از اجزای مختلفی تشکیل شده است و این مؤلفه‌های تشکیل دهنده سبک زندگی از عوامل مختلفی تاثیر می‌گیرند.

سبک زندگی انسان‌ها متاثر از عواملی است. یکی از این عوامل شرایط اقلیمی است به طوری که زندگی، پوشاک،‌ مسکن، حمل‌و‌نقل و… کسی که در یک منطقه سردسیر زندگی می‌کند با شخصی که در منطقه گرمسیر زندگی می‌کند متفاوت است.

یکی دیگر از عوامل اثرگذار بر سبک زندگی را اندیشه‌های دینی است. دین می‌تواند در کنار عواملی مثل شرایط اقلیمی بر روی سبک زندگی انسان‌ها اثر بگذارد به این معنا که اگر یک شخص مسیحی باشد متاثر از آموزه‌های این دین است و در نیازهای روزمره خود این آموزه‌ها را رعایت خواهد کرد.

شکی نیست که آموزه‌های دینی در همه ابعاد و لایه‌های سبک زندگی دخالت می‌کنند و دین می‌تواند در این امور اثرگذار باشد. بنابراین ادیان می‌توانند بخشی از سبک زندگی انسان‌ها را از همدیگر متمایز کنند. بر این اساس یک مسلمان سبک زندگی متفاوتی از یک غیر مسلمان دارد و این به معنای آن نیست که در تمام اجزای زندگی هیچ اشتراکی بین آن‌ها وجود ندارد. به عنوان مثال یک فرد مسلمان از هر گوشتی در غذای خود استفاده نمی‌کند یا در پوشاک خود یک‌سری معیارها را رعایت می‌کند که شاید یک غیر مسلمان آن‌ها را رعایت نکند.

در میان مسلمانان نیز شیعیان از یک سبک زندگی متمایز نسبت به غیرشیعیان برخوردار هستند. مراد از این سخن آن نیست که شیعیان در همه امور زندگی‌شان متفاوت از سایر مسلمانان هستند اما این وجه تمایز را می‌توانیم در پاره‌ای از موارد پیدا کنیم به طوری که یک شیعه و پیرو مکتب اهل بیت(علیهم السلام) در سبک زندگی متمایز با غیر شیعه است.

شیعیان به فرهنگ عاشورا به عنوان فرهنگی برآمده از اندیشه امامت معتقد هستند که قوام تشیع را تشکیل می‌دهد و تاثیر خاصی بر زندگی شیعیان داشته و شیعه را از غیر شیعه‌ها در پاره‌ای از جنبه‌ها متمایز کرده است.

فرهنگ عاشورا با مدیریت اهل بیت(علیهم السلام) از این ظرفیت برخوردار است که بتواند این تاثیر همه جانبه را در زندگی انسان‌ها داشته باشد به طوری که اگر این حادثه برای هر گروه یا اندیشه دیگری اتفاق می‌افتاد می‌توانست به پایان یافتن حیات اجتماعی آن اندیشه بینجامد.

با مدیریت و ابتکار اهل بیت(علیهم السلام)‌ این تهدید بزرگ در تاریخ شیعه تبدیل به یک فرصت شد. حادثه شهادت امام حسین(علیه السلام) و خون‌هایی که ریخته شد، می‌توانست به محدود شدن و از بین رفتن اندیشه اسلام ناب منجر شود اما با ابتکار و مدیریت ائمه(علیهم السلام) توانست به حیات اندیشه اسلامی بینجامد. بنابراین ائمه(علیهم السلام) ‌از این حادثه الگویی برای زندگی مسلمانان ساختند.

پاره‌ای از روایات واحادیث توصیه موکد بر زیارت امام حسین(علیه السلام) دارد و حتی برای کسانی که توفیق زیارت پیدا نکردند زیارت ایشان از راه دور سفارش شده است. برخی دیگر از سفارش‌ها در ارتباط با قداست و شرافت تربت امام حسین(علیه السلام) و جایگاه آن است که گفته شده تربت امام حسین(علیه السلام) پاس داشته شود و مستحب است سجده بر خاک تربت امام حسین(علیه السلام)‌ باشد یا کام کودکان تازه متولد شده با تربت امام حسین(علیه السلام) برداشته شود یا این‌که همراه با کسی که از دنیا می‌رود مقداری تربت گذاشته شود. همچنین مستحب است که تسبیحات حضرت زهرا(سلام الله علیها) و اذکاری که در دین ما وارد شده با تسبیحی باشد که دانه‌هایش از تربت امام حسین(علیه السلام) باشد.

همچنین بخش دیگری از این سفارشات بر اقامه مجلس عزا و گریه برای امام حسین(علیه السلام)، خواندن شعر در وصف ایشان و ذکر مصیبت آن حضرت توصیه کرده است. همچنین سفارش شده وقتی ایام شهادت امام حسین(علیه السلام) فرا می‌رسد مستحب است شیعیان به همدیگر تسلیت بگویند یا بعد از نوشیدن آب بر امام حسین(علیه السلام) سلام بفرستند.

نتیجه ابتکارات و توصیه‌های ائمه(علیهم السلام) را در خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های شیعیان می‌بینیم، به عنوان مثال وجود غذاهای نذری که برای امام حسین(علیه السلام) طبخ و توزیع می‌شود این خیرات و مبرات که نذر امام می‌شود یا استقبال و پذیرایی که از عزاداران می‌شود درهیچ یک از گروه‌های اسلامی سابقه ندارد و این قدر مردم پایبند هستند که در اوج مشکلات اقتصادی این نذورات کم رنگ نمی‌شود، زیرا با اعتقادات شیعه پیوند خورده است. تبرک جستن از این نذورات به عنوان شفا دهنده و نجات دهنده‌ انسان از مشکلات بخشی از زندگی شیعیان شده است.

همین که شیعیان لباس خاص و ویژه عزاداری دارند یا لباسی که در مراسم تعزیه استفاده می‌شود نشان دهنده این موضوع است که شیعه را از غیر شیعه متمایز می‌کند.

در فضاهای شهری و معماری متاثر از فرهنگ عاشورا یک فضاهای کالبدی در محیط شیعه وجود دارد که در محیط غیر شیعه پیدا نمی‌شود. به عنوان مثال در شهرها و روستاهای شیعه‌نشین حسینیه، زینبیه، تکیه ‌و… می‌بینیم که در محیط‌های غیرشیعه این‌ها را نمی‌بینیم.

وجود سقاخانه‌ها در خیابان‌ها را که در گذشته با فرهنگ خاصی همراه بود از دیگر جلوه‌های این تاثیرپذیری است که متاسفانه این مورد کم رنگ شده یا برچیده شده است، اما در قدیم بخشی از فضاهای شهری را نشان می‌داد که برآمده از فرهنگ عاشورا بود. البته در دوران معاصر محل‌های آب خوردن که به نام امام حسین(علیه السلام) برای استفاده عموم گذاشته‌ می‌شد و بر روی آن‌ها تعابیری همچون این‌که “بنوش به یاد لب تشنه حسین(علیه السلام)” نوشته می‌شود، تداوم فرهنگ عاشورا و رخنه آن درلایه‌های زندگی روزمره مردم را نشان می‌دهد.

در گذشته اغلب مکانی ویژه تعزیه وجود داشت که گاه در ایام غیر محرم استفاده عمومی از آن می‌شد و گاهی ویژه ایام تعزیه بود، یا حتی منازلی بودند که بساط و وسایل عزاداری را در آن نگهداری می‌کردند.

این‌که در مناسبت‌ها، شیعیان پرچمی بر در منزلشان نصب می‌کنند یا نوشته و تصویری در منزلشان دیده می‌شود و برکت زندگی‌شان را به این می‌دانند و حتی در چینش منزل یک جای خوبی را به پدیده‌ای که با امام حسین(علیه السلام)، پیوند بخورد اختصاص می‌دهند حتی اگر این پدیده یک سوغاتی از کربلا باشد را بر دیوار نصب می‌کنند نشان از همین تاثیرپذیری و الگوگیری از فرهنگ عاشوراست. برخی مقید بودند و خانه‌ها را به گونه‌ای می‌ساختند که قسمتی برای اقامه روضه و برپایی مجلس روضه وجود داشته باشد. این‌ها تاثیر فرهنگ عاشورا در معماری و محل سکونت پیروان مکتب اهل بیت(علیهم السلام) است.

در آداب و تشریفات زندگی روزانه، از سجده بر تربت امام، سلام گفتن بر امام پس از نوشیدن آب، مقید بودن به شرکت در عزاداری امام در طول سال به ویژه ایام محرم این فرهنگ دیده می‌شود، به طوری که کمتر شیعی است که در ایام محرم به ویژه شب و روز عاشورا به گونه‌ای عرض ادب به محضر امام حسین(علیه السلام) نداشته باشد. حتی بسیاری از آن‌هایی که در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند روز عاشورا خود را مقید به گرد آمدن در روستاهای خود می‌دانند تا بازآفرینی شیرینی از خاطرات کودکی‌شان را که با عاشورا پیوند خورده است داشته باشند.

شیعیان در این ماه به احترام امام حسین(علیه السلام) از برپایی جشن‌ و هر اقدامی که بوی شادی دهد پرهیز می‌کنند. این کارها تداوم فرهنگ عاشورا در لایه‌های مختلف زندگی مردم است. که اگر به آنها مسائل شغل، ادبیات، آداب و رسوم زندگی و… را اضافه کنیم دنیایی از مطالب در این زمینه می‌شود.

تجربه تاریخی ما نشان می‌دهد فرهنگ عاشورا از ظرفیتی برخوردار است که با ابتکار و مدیریت ائمه (علیهم السلام) به عنوان بخشی از آموزه‌های دینی، نقش موثری در سبک زندگی مسلمانان ایفا کرده و می‌کند، بنابراین ما در گذشته در این امر بسیار موفق بودیم و راز ماندگاری فرهنگ کربلا با ابتکار ائمه(ع) همین بود که فرهنگ کربلا و عاشورا با همه اجزاء زندگی انسان‌ها پیوند خورده است.

این تجربه موفق تاریخی پیش روی ما است اما در دوران معاصر و بخش‌هایی از زندگی جدید ما که فرهنگ وارداتی وارد زندگی ما شده است به نظرمی‌رسد علمای ما نتوانستند کاری که ائمه (علیهم السلام) انجام دادند را به خوبی ادامه دهند.

حال سوال دیگری مطرح است و آن این که فرهنگ عاشورا در فضاهای مجازی و فناوری جدید تا چه اندازه توانسته حضور فعال داشته باشد و سبک زندگی یک شیعه را از غیر شیعه متمایز کند؟

این پرسشی است که نمی‌توان پاسخ مثبت و قابل دفاعی به آن داد، اما این تجربه موفق تاریخی با الهام از سیره ائمه(علیهم السلام) پیش روی ماست که همه ما را فرا می‌خواند با الهام از اهل بیت(علیهم السلام) ‌در این فضای زندگی جدید بتوانیم سبک زندگی جدیدی را برای شیعیان رقم بزنیم.

آنچه امروز به عنوان الگویی برای سبک زندگی شیعه داریم میراث پیشین است و حرکت جدیدی صورت نگرفته است، البته میراث پیشین آنقدر قوی و غنی است که همچنان با نشاط و فعال ادامه حیات می‌دهد، اما فضاهای جدید نیازمند پاره‌ای تدابیر جدید است که امیدواریم بزرگان به این موضوع اهتمام بورزند.

گفتاری از: حجت الاسلام محسن الویری* * عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام)

منبع: پایگاه جامع سبک زندگی سالم

حماسه عاشورا نقطه عطفی در تاریخ و فرهنگ شیعیان است. در تاریخ مذهب تشیع این واقعه به فراتر از یک رخداد تاریخی تبدیل شد. کربلا نه تنها در تاریخ تشیع، بلکه در الهیات، فقه و تفکر سیاسی شیعی به شد ت تاثیر گذار بود. تشیع از لحاظ فرهنگی حول این کانون قدسی خودش را بازسازی کرد. محوریت حماسه عاشورا در فرهنگ شیعی سبب شده هرگونه مطالعه تاریخی و جامعه شناختی درباب این مذهب، مستلزم تاکید و تمرکز بر این واقعه باشد. تداوم تاریخی هویت اجتماعی و فرهنگی شیعیان از خلال آیین های محرم و به تعبیری فرهنگ محرم بود. آیین های محرم به مثابه یک نظام فرهنگی، نمادها، ارزش ها، هنجارها و الگوهای خاص خودش را داشت. منشا این الگوها و ارزشها، در تجربه عینی حماسه سازان عاشورا بود. اهمیت کلیدی فرهنگ عاشورا در حیات تاریخی تشیع به حدی است که شرط بقای اجتماعات شیعی در سرتاسر جهان به این آیین ها وابسته است. جایی که تشیع ایمان و اعتقاداتش را متجلی می کند، در زمینه این آیین هاست. در مطالعات آیین های شیعی، عموما بر دو وجه آنها تاکید می شود: یکی اهمیت اعتقادی آنها و دیگری اهیمت تاریخی آنها برای اجتماعات شیعی. اما به نظر می رسد این مطالعات سبب شده اند که فرهنگ عاشورا در محدوده درونی اجتماع شیعیان مورد بررسی قرار گیرد. شاید لازم است امروزه با نگاهی وسیع تر و برمبنای شناختی از اجتماعات مختلف شیعی در سرتاسر جهان داریم، تاملی دوباره به این فرهنگ داشته باشیم. به همین سبب در این نوشتار کوتاه به نقش میان فرهنگی و فرافرهنگی عاشورا در میان اجتماعات شیعی و همچنین در زمینه رابطه شیعیان با سایر فرهنگ ها و اجتماعات اشاره خواهم کرد. شیعیان در سرتاسر جهان، با زبان و فرهنگ و سنن اجتماعی مختلفی که دارند، در این زمینه آیینی فرهنگ عاشورا با یکدیگر همدل و متحد می شوند. در ایام محرم است که شیعیان سرتاسر جهان در یک وحدت ایمانی و آیینی، هویت مشترکشان را به نمایش می گذارند. زبان مشترک شیعیان برای تعامل دینی و اعتقادی با یکدیگر بیش از همه در بستر اشتراکات همدلانه آنها درباره فرهنگ عاشورا است. تنوع درونی شیعیان، از فرقه های مختلف شیعی گرفته تا پیروان مراجع دینی گوناگون، آنگاه که در زمینه آیین محرم قرار می گیرند، وحدت و یگانگی ایمانی را تجربه می کنند. به نظر می رسد وجه ناشناخته فرهنگ عاشورا، ویژگی فرافرهنگی و فراتاریخی آنست. منظورم از واژه فراتاریخی، درکی از تاریخ است که در کنه خودش بیانگر یک تفاوت هستی شناختی با تاریخ دنیوی و کرونولوژیک ما است تا در بطن خودش بتواند هستی انسان را تقلیل یافتن به جهان خاکی نجات دهد. از سوی دیگر نیز بیانگر برخی از خصیصه های انسانی است که معمولا در علوم اجتماعی از آنها به عنوان پدیده های عام بشری یاد می شود که در همه زمان ها و مکان ها بوده اند. حقیقت متجلی در فرهنگ عاشورا، که می‌توان آن را یکی از باشکوه ترین تجلی گاه های حقیقت و مبارزه حق علیه باطل در تاریخ بشر دانست، آنقدر عظیم و فراگیر است، که در محدوده یک مذهب یا یک فرهنگ نمی گنجد. به همین دلیل هرآنکس که سودای حق طلبی دارد، فارغ از اینکه در چه مذهب و جامعه ای باشد، می تواند حقیقت عاشورایی را در حد خودش درک کند. عاشورا نسبتی معنوی با فطرت بشری دارد. به همین سبب شاهد مشارکت مسیحیان، زرتشتی ها،هندوها، بودایی ها، جینی ها، یهودی ها، در فرهنگ محرم هستیم. آنها امام حسین را نه به عنوان یک امام شیعی، بلکه به عنوان یک رهبر حق طلب می شناسند. حقیقت عاشورا فراتر از محدوده های تعلق به یک فرهنگ و مذهب است، گویی معنایی که واقعه عاشورا خلق کرده، برای جهای انسانی در معنای عام و گسترده آنست. لذا مواجهه ای عمیق با این واقعه، مستلزمی درکی عمیق و جهان وطنی است، زیرا حقیقت عاشورا در کنه خودش تقلیل پذیر نیست، هرچند هرکس از ظن خودش، بدان می پیوندد، و این همه سنت های عزاداری بیانگر آنست که هرکس به قدر فهم خود از این دریا برداشته است. عاشورا بیانگر منطق دیگری در حیات است، منطقی که با عقل ابزاری که محور جهان بینی انسان مدرن است، همخوان نیست، ضمن اینکه عقل معیشت اندیش جهان سنتی نیز آن را به قامت خود دراورده است، اما عاشورا بیانگر جهانی است انسانی در معنای ناب خودش. به همین سبب در همه گستره های تنوع جامعه بشری ،می تواند مخاطب خودش را داشته باشد. مولفه ای در این واقعه بزرگ هست که پیر و جوان، زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان و هرآنکس که با این واقعه در نگاهی فراگیر مواجه شود، می تواند بهره ای داشته باشد. عاشورا در معنای خاص خودش، بیانگر تلاش هستی شناختی برای انسان در راستای ارزشهایی والایی است که بدان اعقتاد دارد و اینکه انسان بودن خودش را فدای منافع موقتی خودش نکند. محاسبه‌ای است از جنسی دیگر، برای کسانی که همچون ابر-انسان زندگی کرده‌اند. به همین دلیل عاشورا را باید در معنای عمیق و عام انسانی مورد بازتفسیر قرار داد و از صرف فروکاهش این واقعه بر زمان و مکان منافع خودمان برحذر باشیم. لذا باید با عاشورا هم در مقام تاریخ دنیوی خودمان و هم در مقام تاریخ قدسی و در چرخه ای فراتر زمان و مکان طبیعی خودمان مواجه شویم.

منبع: سایت انسان شناسی و فرهنگ http://anthropology.ir

فتواي امام حسين علیه السلام اين است: آري! در «نتوانستن» نيز «بايستن» هست. براي او زندگي، عقيده و جهاد است. بنابراين، اگر او زنده است و به دليل اين که زنده است، مسئوليت جهاد در راه عقيده را دارد. انسان زنده مسئول است نه تنها انسان توانا، و از حسين زنده تر کيست؟ در تاريخ ما کيست که به اندازه ي او حق داشته باشد که زندگي کند و شايسته باشد که زنده بماند؟ نفس انسان بودن، آگاه بودن، ايمان داشتن، زندگي کردن، آدمي را مسئول جهاد مي کند و حسين علیه السلام، مَثَل اعلاي انسانيت زنده ي عاشق و آگاه است. انقلاب عاشورا با دارا بودن جوهره فرهنگی غنی یکی از ماندگارترین حرکت های سیاسی است که با بن مایه های سازنده و نمای فرهنگی ریشه دار، نقش مؤثری در تاریخ تحولات سیاسی اسلام بویژه شیعه ایفا کرده است. رویکرد سیاسی، شیوه های مبارزاتی و بیش از همه نگاه اصلاح طلبانه رهبری آن، از جمله محرک های قوی و کارآمدی است که می تواند پیکره خفته و خمود ملت ها را به حرکت درآورد. وجود هنجارهای والای انسانی و ارزش های بی بدیل اسلامی بسرعت عاشورای حسینی را به مکتب و دانشگاهی مبدل نمود که حاوی فرهنگی غنی و مانا به نام«فرهنگ عاشورایی» شد. انقلاب اسلامی ایران نیز با الهام گیری از مفاهیم بلند ارزشی و هنجارهای بدیع انسانی که در همان دهه نخستین محرم سال 61 هجری شکل گرفت و با توسل به موضوعات و انگاره های فرهنگی مهمی چون رهبری، ظلم ستیزی، گریز از ذلت و افشای ستم جائران، عدالت و برابری و اصلاح جامعه و ده ها انگاره های فرهنگی دیگر به مبارزه ای انقلابی و جهت دار دست یازید، و ثمره این تلاش همه گیر در 22 بهمن 57 در عین ناباوری استکبار جهانی به بار نشست. با نگاهی گذار به تاریخ جنبش ها و انقلاب های بزرگ و کوچک اسلامی با رنگ و بویی شیعی می توان اثر رخداد مهم و کلیدی عاشورا را بدرستی دریافت. گزاف نیست اگر ادعا کنیم این واقعه جانسوز در طول 14 قرن به شکلی پویا و ماندگار حیات سیاسی و فرهنگی شیعه را از خود متأثر نموده است. صحنه های شگرف و تکان دهنده این واقعه تجلی از خود گذشتگی، ایثار و استقامت و اخلاص بی بدیل و همت جماعتی اندک در برابر سپاهی انبوه بود که جلوه های زیبای رشادت های آن هم چون الگو و سرمشقی ماندگار جریان های منفعل مذهبی را از کنج انزوا به مبارزه ای جدی و تأثیرگذار علیه ظلم و ستم سوق داده مفاهیمی عالی را در فرهنگ شیعه بوجود آورد. خطبه ها و سخنان شورانگیز امام حسین علیه السلام و شعارهای پرمعنا، گفتگوهای پرمحتوا و رجزهای زیبای یاران وی قرائتی متفاوت از حیات و ممات هدفدار، پیروزی و فتح معنادار را به جهانیان عرضه کرد و عاصیان از ظلم و ستم را به چالش در برابر طاغوت ها و زورمداران زمان فراخواند و به روشنی خط مشی «حیات در عین عزت و گریز از ذلت » را به عنوان مانیفست شیعه طراحی نمود. از آن پس در اقصی نقاط مسکون جهان پهناور هرجا که آراء و تفکر اسلامی ریشه دوانید، با ایجاد پلی مستحکم میان خواسته های مشروع انسانی و آرمانه های بلند شیعی، تلاش شد تا با توسل و تمسک به فرهنگ جان گرفته عاشورایی نهضتی علیه ظلم و جور و استبداد ستیزی شکل گیرد و بنیاد ایدئولوژی مبارزاتی شیعی پی افکنده، مسیری هموار را برای استقلال سیاسی خود ایجاد نماید. کار آمدی ایدئولوژی سیاسی شیعه در تخریب نظام های سیاسی فاسد و ایجاد تحول در وضع موجود، موجب شد تا تحقیقات مفصل و دامنه داری در حوزه تاریخ قیام عاشورا، آثار و رموز ماندگاری آن و یا تأثیر گذاری آن بر نظام فکری، رفتاری و حتی کارکردهای آن صورت گیرد، اما به دلیل وسعت ابعاد مختلف این رخداد و عمق تأثیرگذاری آن هنوز بررسی و مطالعه در ابواب مختلف سیاسی و اجتماعی جای کار بسیار دارد به ویژه انگاره های فرهنگی این قیام که می تواند در همه جنبش های انقلابی جهان بازشناسی و رهگیری شود، جای کار بسیار دارد. توضیح این نکته ضروری است که برخی محققان ضمن اشاره به کوتاه بودن مدت زمان ظاهری در گسترش بسیج عمومی در همان زمان کوتاه از اطلاق انقلاب به واقعه کربلا پرهیز نموده اند، اما آنچه مسلم است این حرکت انقلابی با دارا بودن ممیزات بسیار به ویژه و ریشه دار بودن جریان آن موفق به بسیج عمومی پس از وقوع رخداد و به صحنه کشاندن دسته جات معارض چون توابین (ابن مسکویه، ج 130، 2 و الاستیعاب،ج2، 650 و اسدالغابه، ج1، 133 و ج4، ص : 437) و بعد از آن قیام مختار (تاریخ الطبری، ج، 560، 5 و تاریخ الیعقوبی، ج2 258 و تاریخ ابن خلدون، ج 44، 2) شد. بی تردید هر انقلابی از زمان وقوع تا انجام خود، پاره ای از قواعد اجتماعی، هنجارهای گروهی را تولید و عرضه می کند که در طی حیات اجتماعی قابلیت بهره برداری بصورت آیین و رسوم وحتی ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در عرصه های مختلف را داراست. انقلاب عاشورا نیز با دارا بودن چنین امتیازی یکی از مهمترین انقلاب های فرهنگی و آرمانگرا بشمار می آید. این انقلاب پویا چون چشمه ای خودجوش، دسته ای از ارزش ها و هنجارهای بی بدیل اجتماعی را پدید آورد و آنها را به جوامع اسلامی عرضه نمود. بعدها این ارزش های سازمان یافته و نهادینه شده به صورت «آرمان هایی » درآمدند که عیار سنجش گونه های مختلف جریانهای شیعی و حتی جوامع شیعه خالص و یا ناخالص شدند. جامعه شیعه با آرمان های عاشورایی شکلی اجتماعی به خود گرفت و رفته رفته ارزش های اخلاقی آن به صورت هنجارها و رسومی درآمدند که کارکرد آنها انتظام بخشیدن به جامعه و جهت دادن به رفتارهای جمعی و صورت های اجتماعی شد. براین اساس بن مایه های فرهنگی انقلاب بزرگ عاشورا و مفاهیم بلند آن دست مایه ای شد برای فرهنگ سازی، الگو پردازی و هنجار آفرینی که هریک به تنهایی انگاره هایی فرهنگی خواهند بود که وجه تمایز جامعه ای دین مدار مبتنی بر آموزه های مبارزاتی شیعه با سایر جوامع مشابه است و آنچه مقدر است دراین وجیزه بدان پرداخته شود، بازشناسی این انگاره های فرهنگی در نضج گرفتن انقلاب اسلامی و تحکیم بنیاد ایدئولوژیک آن است. واکاوی علل، انگیزه و اهداف فرهنگی قیام عاشورا: استقرار نامیمون معاویه بن ابی سفیان بر اریکه قدرت و غصب ناصواب کرسی خلافت موجب شد تا ارکان حکومت اسلامی بر مدار نگردد و سراسر دوره حکمرانی وی و فرزند ناخلفش یزید به تخریب بنیادهای فرهنگی و ایجاد انحرافات دینی و سیاسی بگذر. آنچه مسلم است تبلیغات سوء معاویه شرایط نامراد و دشواری را برای صحابی و تابعین فراهم آورده بود. بی درایتی وی در انتخاب یزید این مخنث تاریخ اموی و اعلان ولایت عهدی وی که ناشایستی و بی لیاقتی اش بر هیچ مورخی پوشیده نیست، موجب اعتراض اندرزگویان معاصر و فرهیختگان مستقبل شد. مشکل یزید در احراز مشروعیت لازم و عدم توفیق در کسب مقبولیت مورد نیاز بسرعت جامعه اسلامی را به سوی بخش بندی و جبهه گیری سیاسی- مذهبی سوق داد. بخشی از جامعه تحت ظلم اموی و تابع سیاست خفقان، مرعوب و متزلزل تسلیم و دنباله روی را پیشه کرده علی رغم وقوف به ناتوانی یزید، از ابراز هرگونه مخالفت ابا کردند و راه انفعال، انزوا و قعود را پذیرا شدند. عده ای دیگر به طمع دنیا خواهی برگرد بیرق ابن زبیر جمع شده مکه را کانون فعالیت مخالفت خود قرار دادند و اما جماعتی اندک با انگیزه ظلم ستیزی و با اعلام مخالفت علنی و به تبع دعوت کوفیان خسته از ظلم اموی، هجرت را پذیرفتند و راهی کوفه شدند. بی تردید تنها راه حل یزید برای کسب مشروعیت اجبار کانونهای مخالف برای اخذ بیعت بود. در منظر او مهمترین عنصر مخالف و البته نافذترین آنها حسین بن علی (ع) بود. خواسته های مردم کوفه و دعوت ایشان از امام (ع) و حتی اعلام حمایت عبدالله بن زبیر از جریان ابا عبدالله، مؤید نارضایتی عمومی و عدم مشروعیت یزید و حق دانستن حرکت حسین بن علی (ع) است. نامه ها و خطبه های امام حسین (ع) در آستانه رخداد عاشورا آیینه تمام نمای خط مشی مخالف امام (ع) و جبهه گیری او برعلیه نظام فاسد اموی است. اختیار امام (ع) در گزینش شمشیرهای آخته و یا تن به خواری سپردن در برابر ظلم و تأکید وی براینکه: خدا و رسول (ص) او خواری را بر ما نمی پسندد و مؤمنان و دامن های پاکی که ما را پرورانده اند بدان رضا نمی دهند و جوانمردان غیرتمند و بلند آوازگان والامرتبه ننگ دارند که ما اطاعت پلیدان را برمرگ شرافتمندانه ترجیح دهیم،» مؤید موضع سریع و روشن او در برابر حاکمیت اموی و انحرافات اساسی از اصول اسلامی است. پس بهترین فرصت برای امام (ع) به عنوان رهبر ایدئولوژیک و کاریزماتیک جریان مخالف اموی، پذیرش طریق هجرت و استجابت دعوت کوفیان بود. بدین ترتیب امام (ع) با امتناع از بیعت با یزید و به رسمیت نشناختن حکومت وی مخالفت خود را علنی نمود و با هجرت شبانه و مخفیانه از مدینه به مکه نخستین گام مبارزاتی خود را برداشت. امام (ع) با اعزام نماینده ویژه خود مسلم بن عقیل به کوفه، وضعیت شیعیان کوفی را بررسی نمود و در خلال اقامت چهارگانه در مکه،به تبلیغات مؤثر جهت روشنگری اذهان مردم علیه یزید مبادرت کرد. واپسین اقدام انقلابی امام پیش از رخداد کربلا حرکت از مکه به سوی عراق برای به دست گرفتن رهبری نهضت و پیوستن به انقلابیون کوفه بود. اما عدل وصول بموقع اخبار کوفیان و تحرک عمال اموی و اطراق اجباری کاروان امام (ع) در صحرای کربلا و قرار گرفتن در محاصره نیروهای دشمن و سرانجام شهادت امام(ع) و اصحاب وی در حماسه بزرگ روز عاشورا موجب شد تا درآن مقطع زمانی به ظاهر قیام امام (ع) به نتیجه آنی نرسد. هرچند اثرات تخریبی آن بر پیکره حاکمیت اموی بدرستی نمایان بود. با بررسی فرایند شکل گیری جریان عاشورا از همان آغاز می توان وقوع یک حرکت انقلابی را بازشناسی نمود و عناصر اساسی و لازم تحقق آن را معرفی کرد. نخست عنصر مقتدر و هوشمند رهبری است که با دارا بودن ویژگی های خارق العاده و با نفوذ و موقعیت کاریزماتیک علاوه بر اثر گذاری آنی به دوام جریان فرهنگی آن کمک مؤثری نمود. دوم. ارتباط وثیق و مستحکم و وفادارانه پیروان و اتباع با رهبری است ؛سوم، ایدئولوژی و تفکر اصیل اسلامی است ؛ چهارم. فرصت، (5) مجال و وقت مناسب، سرانجام آخرین و پنجمین عنصر، سازماندهی است که همگی این عناصر درعین هماهنگی بخوبی دراین جریان قابل تشخیص بوده و آن را به انقلابی مهم و الگو ساز مبدل نموده است. افزون بر این، معرفی انگیزه های این حرکت انقلابی نیز در تبیین جریان فرهنگی و آرمان گرایانه عاشورا مهم و تعیین کننده است. دریک دسته بندی کلی می توان اهم این انگیزه ها و علل را این چنین فهرست نمود: 1- انحرافات دینی، فساد اخلاقی و احیای فرهنگ جاهلی 2- اسلام زدایی و تحریف معارف اسلامی توسط بنی امیه 3- مسئولیت و تعهد امام حسین (ص) در برابر جامعه اسلامی 4- الزام نهی از منکر و لزوم امر به معروف 5- وجود فرهنگ جبر و ترویج عنصر سکوت و تسلیم و گاه انزوا و انفعال مسلمین 6- غارت بیت المال مسلمانان و صرف آن در راه منافع و امیال شخصی 7- رشد تبلیغات دروغین و تخطئه اهل بیت بویژه عداوت با علی (ع) و اولاد او 8- اعلام آمادگی کوفیان برای یاری امام در نهضت. هرچند می توان بدین فهرست موارد دیگری را نیز افزود، اما به رسم اختصار و صرفاً با انگیزه تبیین اهداف متعالی رهبری این قیام بدین مختصر بسنده می شود.

منبع: وب سایت مذهبی نهضت عاشورا http://www.nehzateashura.ir

اهداف فرهنگی (کوتاه مدت و بلند مدت) امام حسین (ع): 1- زنده کردن اصول اسلامی و احیای ارزش ها و هنجارهای اسلامی، 2- بیدار کردن مسلمانان و افشای چهره فاسد حاکمیت اموی، 3- احیای سنت فراموش شده نبوی و سیره علوی، 4- اصلاح جامعه و به حرکت درآوردن امت اسلامی، 5- ازبین بردن سلطه استبدادی بنی امیه برجهان اسلام. 6- آزادسازی اراده ملت از محکومیت سلطه و زور، 7- تحقق حاکمیت حق و اعطای فرصت به رهروان حقیقت، 8- تحقق حاکمیت عدل و تأمین قسط و اجرای قوانین اسلامی، 9- فروپاشی بدعتها وسامان دهی کجروی ها دینی و اخلاقی، انگاره های فرهنگی انقلاب حسینی (ع) حماسه بزرگ عاشورا و صحنه های شگرف و تکان دهنده آن زائیده مقاومت و تقابل اهداف آرامانخواهانه جماعتی اندک در برابر خیل عظیمی از اشرار دست نشانده، دست نشانده، فریب خورده و بندگان زر و زور و تزویر بود. این واقعه جانگداز که محرک عاطفه و عقلانیت آدمی است، تجلی از خود گذشتگی، ایثار و استقامت و اخلاص بی بدیل و همت این جماعت کم شمار دربرابر سپاه پر شمار اموی بود که جلوه های زیبای رشادت های آن همچون چشمه زلال و جوشان قرنهاست تشنگان معرفت را سیراب کرده، در طول تاریخ دست مایه و الهام بخش نهضت هایی شده است که تمامی باطل را نشانه گرفته، آرزوی نشاندن حاکمیتی حق گستر را در سر پرورانده اند. آنچه در این عرصه بوقوع پیوست، بروز فرهنگ عالی، رشد مفاهیم متعالی و ایجاد ارزش ها و هنجارهایی بود که همچون الگو و سرمشقی ماندگار جریان های منفعل مذهبی را از کنج انزوا به مبارزه ای جدی و تأثیر گذار علیه ظلم و ستم سوق داد و مجموعه ای متفاوت از ارزش های چند بعدی را به نام «فرهنگ عاشورایی شیعه» بوجود آورد. مواریث گرانبهای برجای مانده از عاشورا در قالب خطبه ها و سخنرانی های شورانگیز امام حسین(ع) ، شعارهای پرمعنا، گفتگوهای پرمحتوا و رجزهای زیبای وی و یارانش که قرائتی متفاوت از حیات و ممات هدفدار، پیروزی و فتح معنا دار را به جهانیان عرضه کرد و عاصیان از ظلم و ستم را هرچند اندک به چالش در برابر طاغوت ها و زورمداران زمان فراخواند، به روشنی خط مشی «حیات در عین عزت و گریز از ذلت »را به عنوان مانیفست شیعه طراحی نمود. وجود محرک های فرهنگی و ایدئولوژیکی غنی به همراه جوهره سیاسی - فرهنگی پرمایه مبارزاتی واصلاح طلبانه از مهمترین ویژگی ها و ممیزاتی است که حرکت انقلابی امام حسین (ع) را به حماسه ای پرشور و بی نظیر و سمبلی مانا و ارجمند مبدل کرده است. فهرست گزیده انگاره های فرهنگی پرمایه این قیام عبارتند از : * آزادی و آزادگی * شهادت و شهادت طلبی و ارزش های وابسته بدان * ایثار، گذشت و فداکاری * مودت و برادری * ایمان ؛تقوا و اخلاص * فداکاری و جهاد در راه خدا،عقیده و مرام * مقاومت، صلابت و پایمردی در برابر ظلم * عدالت و برابری و مضامین والای آن * حق گرایی و خداجویی * دعوت به رهبری ائمه * توکل به خدا و رضا و تسلیم در برابر خواست او * صبر بر مصائب * عمل بر محور حق * شجاعت، شهامت عزت و شرافت انسان * ظلم ستیزی وافشاگری ستم جائران * وحدت و انسجام، تجانس و همبستگی اجتماعی * ذلت ناپذیری و عزت نفس * احیاگری دین و سنت های اسلامی * رسوا سازی باطل و مبارزه با بدعت * احیاء فریضه امر به معروف و نهی از منکر * اصلاح جامعه و پیکار با مفاسد * باور به جاودانگی نام حسین (ع) و شهدای کربلا * احترام به اهل بیت (علیهم السلام) و عترت رسول اکرم(ص) و گرامی داشت مظلومیت ایشان * پاسداشت حماسه پیروزی خون بر شمشیر * اعتقاد به شهادت با افتخار در برابر زندگی ذلیلانه احیا و یا شکل گیری این همه باورها و ارزش ها و مفاهیم والا و پرمایه که تنها در مظلومیت قیام امام حسین (ع) و شهادت وی و یارانش خلاصه نمی شد، بلکه پیام رسانی و آگاهی بخشی بازماندگان و حاملان رسالت عاشورایی نیز درپس این قیام، بر بروز تحول روحی و خوددرگیری اخلاقی در جامعه پس از این قیام نیز مؤثر بود و چون خوابی ناتمام جان جماعت خفته آن روز را آشفته کرد و در درازنای تاریخ چون الگویی مؤثر در تصمیم گیری های سرنوشت ساز جوامع شیعی متجلی شد.

منبع: وب سایت مذهبی نهضت عاشورا http://www.nehzateashura.ir

پیچید دربین عبایش جسم اکبر را
“یا ایها المزّمّل” ی عین پیمبر را

صورت به صورت آیه‌هایش را تلاوت کرد
از بای بسم الله تا لبخند آخر را

دارد تمنا می‌کند از چشم خونینش
یک پلک، یک گوشه و یا یک ناز دیگر را

شان نزول لحظۀ “امن یجیب” این جاست
اینجا که می‌بوسد لبش، لب‌های مضطر را

مانده است برگرداند از میدان شهیدش را
یا نه! بگیرد زیر بازوهای خواهر را

زینب که روی نیزه هفتاد و دو سر دیده است
در کودکی تشییع مفقود الاثر دیده است

شاعر: زهرا بشری موحد